Om maar gelijk de vraag boven dit stuk te beantwoorden: nee, als deze Vision Pro beschikbaar wordt Nederland moet je ‘m niet kopen. Behalve als je professioneel VR-ontwikkelaar bent of te veel geld hebt (mag ook hier heen, alvast bedankt).
Maar de belofte die dit apparaat toont is indrukwekkend. En daarom des te meer reden om er wel in te duiken. Het is een kijkje in de toekomst, als over een paar jaar verbeterde versies van dit apparaat op de markt komen die je misschien wél moet kopen.
Ok, de Vision Pro dus. Het is een VR-bril van Apple. Het ding ziet eruit als een soort luxe skibril. Je betaalt er dan ook 3500 dollar voor, en op dit moment kun je ‘m alleen kopen in de VS. Gelukkig kon ik ‘m gratis uitproberen.
Lekker mijn nieuwsbrief lezen in VR.
Apple noemt de Vision Pro zeer bewust géén VR-bril maar een spatial computing device. Je kunt dan ook zo’n beetje alles doen wat je ook kan op een iPhone of MacBook: op het internet browsen, foto’s en video’s bekijken, en aantekeningen maken. Alleen dan dus op allemaal zwevende vensters die je op willekeurige plekken in je huiskamer kan neerzetten.
En je kunt de dingen doen waar VR-brillen voor gemaakt zijn: ‘immersieve’ ervaringen waarbij je 360 graden om je heen kan kijken. Dinosaurussen aaien. Achter het doel zitten bij een voetbalwedstrijd. Boven een krater vliegen. De ervaringen die al jaren kunnen op andere VR-brillen, zoals de Meta Quest, HTC Vive of Valve Index.
Ik heb een hoop van die VR-helmen opgehad in de afgelopen jaren. De Vision Pro is met afstand technisch de meest geavanceerde. Je voelt gewoon dat er kwaliteit op je hoofd zit. Als je ‘m voor het eerst opzet heb je een gekke ervaring. Het is net alsof er heel dik glas inzit: je ziet gewoon de normale wereld om je heen. Tot je beseft dat dit dus een videobeeld is. De zogenaamde passthrough, waardoor je niet de hele tijd tegen dingen aanbotst. De kwaliteit van dat beeld is, en sorry voor dit Gen-Z woord, ziek goed. Teksten zijn scherp, je kunt zelfs enigszins je telefoon bedienen als je ‘m op hebt. Ook is er geen enkele vertraging tussen je bewegingen en het beeld. Daardoor word je niet, zoals bij sommige andere brillen, misselijk.
Ook het geluid is geweldig. Bij veel andere helmen heb je vaak oncomfortabele plastic oorschelpen of moet je een losse koptelefoon opdoen. Apple heeft speakers gemaakt die net boven je oor zweven, waardoor je niks hoeft op te zetten. Dat werkt verrassend goed. Het gevolg is wel dat mensen om je heen dat geluid ook kunnen horen.
De besturing is ook de beste die ik tot nu toe in een VR-helm heb gehad. Je kijkt naar dingen en ‘klikt’ vervolgens met je vingers door je duim en wijsvinger even tegen elkaar te drukken. Dat gaat met heel veel precisie. Je kan op die manier zelfs redelijk eenvoudig korte teksten tikken op een virtueel toetsenbordje.
Nog nét niet
Alles is geweldig dus? Nee. Op technisch vlak is de Vision Pro er nog nét niet. Het beeld is scherp, maar ik zou hier niet uren lang teksten op gaan lezen. En als je met je hoofd beweegt wordt de wereld een beetje wazig, het gevolg van het feit dat de Vision Pro alleen het beeld direct vóór je op hoge kwaliteit tekent. Dat valt minder op als je in een immersieve ervaring zit, maar als je veel rondloopt of in je woonkamer rondkijkt is het onhandig.
De helm zit comfortabel, maar het blijft een raar ding met een hoop straps en klittenband. De losse accu die is verbonden met een draad is minder irritant dan ik dacht, maar het blijft een zwaar blok dat je mee moet dragen. Je bril kun je niet op in de Vision Pro (mijn glazen besloegen) dus je moet speciale lenzen op sterkte laten maken voor in de bril. En ondanks dat het een kwalitatief mooi ding is had ik na een sessie van een klein uur toch wel hoofdpijn.
De belangrijkste vraag
De belangrijkste vraag voor mij is echter niet of dit ding technisch indrukwekkend is (ja) of dat je er een moet kopen (nee) maar: gaat dit apparaat ons leven veranderen en zo ja, hoe?
De introductie van de iPhone als eerste ‘moderne’ smartphone in 2007 heeft een enorme invloed gehad op het dagelijks leven. In 2022 had 91% van alle Nederlanders van 16 jaar of ouder een smartphone (bron). Alleen al door het feit dat er een hoop apparaten verdwenen uit je tas (een walkman/iPod, een foto/videocamera, een dictafoon, een plattegrond van de stad, etc) en omdat er enorme veranderingen zijn geweest in hoe we met elkaar communiceren en media consumeren.
De vraag is of we nu wéér voor zo’n revolutie staan. Want in 2007 was dat zeker niet vanzelfsprekend. Het duurde jaren voordat iedereen een smartphone had en het gebruik alomtegenwoordig was. Zou de Vision Pro een vergelijkbare revolutie kunnen veroorzaken?
Ja, u ziet er inderdaad belachelijk uit met een Vision Pro.
Ik vraag het me af. Een aantal dingen heeft de Vision Pro (en andere VR-brillen) zeker niet mee. Ten eerste is dat je er voor de rest van de wereld bespottelijk uitziet met zo’n ding op. VR-brillen sluiten je af van de wereld. Vaak kun je wel de wereld zien (via een camera), maar anderen zien jouw ogen niet meer. De Vision Pro lost dit in theorie op met “Eyesight”, een scherm aan de voorkant van de bril waarop jouw ogen te zien zijn. Leuk idee, maar het ziet er vooral griezelig en belachelijk uit.
De smartphone is een modeaccesoire geworden. Dat een apparaat niet alleen voor de nerds leuk is lijkt me essentieel voor acceptatie door het grote publiek. Ik zie dat met de Vision Pro nog niet zo snel gebeuren. Maar goed, de hele dag AirPods dragen is inmiddels ook gemeengoed geworden, dus wie weet.
Avatar kijken in een lege filmzaal.
Een ander probleem met de ‘rest van de wereld’ is dat ze niet mee kunnen doen. Het leuke van een smartphone (of een tablet) is dat je iemand anders dat grappige kattenfilmpje kunt laten zien. Bij een VR-bril gaat dat beduidend lastiger. En leuk dat je op een gigantisch scherm een film kan bekijken, maar je partner/kinderen/vrienden kunnen dat niet, behalve als ze ook zo’n dure bril hebben. Misschien dat dit op termijn het geval is en elk gezin met twee kinderen vier van de dingen in huis heeft.
Maar op dit moment is de Vision Pro een erg solitair product. Toepasselijk zit je dan ook in een volledig lege bioscoopzaal als je een film bekijkt in de ‘theatermodus’.
Dino’s in je woonkamer.
Toch lijkt me entertainment de toepassing waar de meeste toekomst in zit. Waarom zou je nog (TV)-schermen kopen als je ze op elke plek ter wereld virtueel kan ophangen? En daarop ook nog ervaringen kan hebben die veel toffer zijn dan wat mogelijk is op een plat scherm?
Want dat vond ik het meest indrukwekkende aan de Vision Pro: de ‘immersieve’ ervaringen. Dat zijn er nog niet zo veel. “Encounter Dinosaurs” is er een van Apple zelf die gratis beschikbaar is. Een vlinder en een groep dinosaurussen komen zo je woonkamer binnen. Het gaf me hetzelfde prikkelende gevoel dat ik het had toen ik voor het eerst een VR-film zag.
Uiteindelijk is de Vision Pro dus, ondanks dat Apple het zo niet wilt noemen, op dit moment vooral een hélé goede VR-bril. Ik kan niet wachten om op festivals toffe VR-films en ervaringen te zien die goede makers met dit apparaat gaan maken. En wellicht over een paar jaar ook thuis, als de prijzen zijn gezakt en de techniek is verbeterd.
Of spatial computing ook buiten die niche gaat komen? Het saaie maar eerlijke antwoord is dat de tijd het zal leren.
AI kan tegenwoordig ook memes maken. Althans, er een poging toe doen. Want “Wher cat knowvss more more about about internet cultture than you’uu!..” is nog niet echt een dijenkletser. We zitten nog ergens in de uncanny valley van ‘AI’s-die-memes-maken’ denk ik.
Maar het roept wel de vraag op: gaat AI ons lui maken? Hoeven we dankzij AI niet meer zelf flauwe memes te bedenken? En als we geen creatieve en productieve worsteling meer hebben met het uiten van onze eigen gedachten wat blijft er dan nog van ons als mensen over?
Het zijn allemaal vragen die aan de orde kwamen tijdens een aflevering van de Ezra Klein Show waarin hij in gesprek gaat met Ethan Mollick, die een uitstekende nieuwsbrief heeft over AI. Ik heb Ezra Klein wel eens vaker aangeraden, dus excuses als je ‘m al geluisterd hebt. Maar ik merk ook in gesprekken met andere mensen dat ze nog lang niet op de hoogte zijn van alle recente ontwikkelingen en dingen die AI-verorberaars als ik al lang weten. Deze aflevering is wel weer een goede samenvatting van waar we nu staan. Een paar dingen die ik wel wist maar jij misschien niet (en die in deze aflevering aan de orde komen):
Modellen werken minder goed in tijdens de feestdagen in december, omdat ze geinternaliseerd hebben dat je dan op vakantie bent (en de AI dus ook minder z’n best hoeft te doen).
AI werkt beter als je in je prompt een persoonlijkheid en situatie meegeeft. Bijvoorbeeld: als je 50 vragen hebt is het beter om de AI te laten denken dat hij een ruimteschip bestuurt, maar bij 100 is het beter als hij in een thriller zit. Begrijpt u het nog?
Zowel Klein als Mollick zijn er vol van overtuigd dat kinderen die nu op de basisschool zitten over een jaar of vijf AI-vrienden hebben.
Een grote zorg van Klein is de vraag of er een cultuur ontstaat waarin je inzichten en kennis vergaart zonder er werk voor te doen. Het wordt toch wel voor je samengevat door een AI-model. Wordt het niet allemaal veel te makkelijk gemaakt?
Het deed me denken aan het manifesto Designing Friction van Luna Maurer en Roel Wouters (voorheen van designstudio Moniker). Alles in de digitale wereld is erop gericht om frictie te vermijden: zelfscankassa’s, inchecken met je betaalpasje in plaats van een papieren treinkaartje, thuisbezorging van boodschappen en maaltijden. Wat verliezen we door alles frictieloos te maken en te kiezen voor gemak? Door ‘gemak’ kunnen bedrijven eindeloos veel data over je vergaren en gebruiken om voorspellingen te doen over jouw toekomstige acties. Hierdoor krijgen we niet een compleet voorspelbare toekomst, maar een voortdurend heden.
In het theater zeggen ze vaak dat er altijd “iets op het spel moet staan”. Felix Barret, de oprichter van de immersieve theatergroep Punchdrunk, heeft het in dit interview (dank Nienke voor de link!) bijvoorbeeld over een licht traumatiserende ervaring toen hij negen was en zijn vader hem meenam naar The Rocky Horror Show. Hij zat op de voorste rij en hij vond het zo eng dat ze na tien minuten naar huis gingen. Pas veel later, als volwassene, bedacht hij dat zo’n ervaring iets is wat je júist wilt bereiken als je naar het theater gaat. Want het ergste wat een theatermaker kan overkomen is dat mensen onbewogen en zonder enige emotie naar huis gaan.
Maar dat geldt niet alleen in het theater. Het leven in het algemeen is saai en oninterresant als niemand zich ooit ongemakkelijk of beledigd voelt. Het leven gaat over het verkennen van grenzen, en dat betekent ook dat je daar soms overheen moet stappen om te weten waar ze liggen. Wat ons menselijk maakt is dat we het oneens kunnen zijn. Kunnen twijfelen. Kwetsbaar kunnen zijn. Een ingewikkeld karakter hebben.
En dat het feit dat iets moeite kan kosten dus geen probleem is, maar een zegen.
Dit artikel verscheen eerder in editie #203 van De Circulaire.
In De Circulaire, mijn tweewekelijkse nieuwsbrief, publiceerde ik een paar maanden geleden een lijstje met mijn favoriete 100 muziekalbums van de afgelopen twintig jaar. In het begeleidende verhaal schreef ik wat me was opgevallen bij dat herluisteren:
Dat (en nu ga ik denk ik vrij hard tegen bepaalde schenen aantrappen) het toch vrij vaak gaat om individuele nummers en minder om het hele album. (…) Streaming heeft niet alleen de manier waarop we muziek luisteren veranderd. Het heeft ook veranderd hoe we naar muziek luisteren. (…) Streaming heeft het idee van een album als meer dan de som der nummers aan gruzelementen geslagen.
Nou, dat van die schenen heb ik geweten. Ik kreeg meerdere mails van Jop Euwijk. Hij is conservator bij Beeld en Geluid in Hilversum, maar daarnaast ook een enorme muziekliefhebber. Jop zag het toch allemaal nét iets anders. Het leek me dan ook zinnig om erop terug te komen. We mailden en belden wat heen en weer, en op basis van zijn opmerkingen schreef ik dit stuk.
De vraag die Jop en ik dus samen bespraken: is een muziekalbum méér dan alleen een verzameling liedjes? En hoe hebben verschillende manieren van luisteren die beleving veranderd?
Een korte geschiedenis van het muziekalbum
Het concept van ‘een muziekalbum’ loopt parallel met de ontwikkeling van de techniek voor het reproduceren en beluisteren van muziek. Het eerste breed beschikbare medium hiervoor waren grammofoonplaten. De eerste versies, toen nog op 78 toeren, werden populair in de eerste decennia van de 20ste eeuw. Ze werden gemaakt van schellak, een natuurproduct gemaakt van de afscheiding van een type boomluis. Dat materiaal maakte een hoop kabaal, en meer dan een minuut of drie kon je meestal niet kwijt op één zijde van zo’n plaat. Als je dan bijvoorbeeld een lang klassiek concert wilde uitbrengen, maakte je een boekwerkje met meerdere platen. Dat noemde men dan een ‘album’.
Pas na de Tweede Wereldoorlog was de techniek ver genoeg ontwikkeld om meer dan een paar minuten geluid per kant op een plaat te persen. Schellak werd PVC (vinyl). En het aantal toeren kon naar beneden, naar 33 of 45. En zo paste er opeens rond de 22 minuten per kant op een plaat. Het resultaat was de langspeelplaat (lp). Daarnaast ontstond ook de extended play (ep), die ergens tussen een single en een lp in zit qua lengte. Oorspronkelijk werden de nieuwe lp’s vooral gemarket aan liefhebbers van klassieke muziek en musicals.
Het album als de belangrijkste eenheid van popmuziek ontstond tijdens de opkomst van de jeugdcultuur in de jaren zestig. In een relatief korte periode kwamen een hoop lp’s uit die we tegenwoordig zien als ‘klassieke albums’. Pet Sounds van de Beach Boys (1966). Bob Dylan’s Highway 61 Revisited (1965), en Rubber Soul (1965) en Revolver (1966) van The Beatles. Toen de Fab Four in 1967 Sgt. Pepper uitbrachten was het tijdperk van het muziekalbum écht begonnen.
Een commercieel succes
Niet alleen artistiek waren albums een succes. Ook economisch. Historische cijfers in Nederland kon ik helaas niet vinden, maar de RIAA in de VS heeft ze wel. Daaruit blijkt dat in 1973, het eerste jaar waar data voor is, er (gecorrigeerd voor inflatie) voor zo’n 13 miljard dollar aan fysieke dragers werd verkocht. Daarvan komt 62% voor rekening van lp’s en ep’s, de rest waren singles en 8-tracks. In de loop van de jaren tachtig werd de lp vervangen door de cd en het cassettebandje. Andere dragers, zelfde concept: een medium waarop meerdere stukken muziek passen. Bij de cd zelfs tot een maximale lengte van een minuut of 80. Op het hoogtepunt in 1999 werd er in de VS voor meer dan 25 miljard dollar verkocht aan fysieke dragers.
Rond de millenniumwisseling veranderde dat drastisch. Het internet kwam op, het MP3-formaat werd gemeengoed, en mensen ontdekten diensten als Napster waar je gratis en voor niks muziek kon downloaden. In eerste instantie zorgde dat zelfs voor méér verkochte cd’s. Want er was nog geen goede manier om die MP3’s makkelijk te kopen en met een draagbaar apparaat te luisteren.
Dat veranderde met de introductie van de iPod in 2001, en twee jaar later met de introductie van de iTunes Store. Voor het eerst was er een écht legaal alternatief voor Napster en vergelijkbare diensten. Losse liedjes voor één dollar per stuk.
Losse liedjes dus. En ook al kón je hele albums downloaden, ik vermoed dat de meeste consumenten de losse hits kochten. Net zoals de meeste mensen losse MP3’s gingen downloaden omdat de trage inbelverbindingen de snelheid beperkten. Er waren muziekfans (zoals ondergetekende) die veel tijd besteedden aan het goed organiseren van die MP3’s en hele albums bij elkaar puzzelden. Maar ik denk dat de meerderheid van de luisteraars gewoon alles bij elkaar gooide en op ‘shuffle’ drukte.
In 2022 werd er totaal voor bijna 16 miljard dollar aan muziek verkocht in de VS. De overgrote meerderheid daarvan was streaming (bijvoorbeeld Spotify) en andere digitale diensten. Cijfers van de Nederlandse brancheorganisatie NVPI Audio laten vanaf 2013 vergelijkbare cijfers zien.
Van cassettebandje tot playlist
Het lijkt alsof het verhaal simpel is. Fysieke dragers werden MP3’s en streaming. Mensen downloaden of streamen liedjes. En het album als artist statement is dood.
Maar zo simpel is het natuurlijk niet. Vooral omdat er in de decennia voor de introductie van de MP3 ook al een neiging was om het album als geheel los te trekken. Denk maar aan de voorlopers van de hedendaagse playlist: hitverzamelaars zoals Hitzone of Knuffelrock.
En dat zijn media die door een platenlabel zijn samengesteld. Met de opkomst van het cassettebandje werd opeens de mixtape een begrip: hoeveel vriendschappen en relaties zijn er wel niet begonnen omdat iemand een compilatie maakte van diens favoriete liedjes op één bandje? Na de introductie van de MP3 en het rippen van cd’s maakten die bandjes plaats voor gebrande cd-tjes. In de vroege jaren 2000 was ik druk bezig met cd’s van de bieb lenen en die voor thuisgebruik kopiëren op een cd-r. Later werden dat zipjes met MP3’s die je met vrienden deelde via USB-sticks.
Er is dus, ook vòòr de MP3, een neiging geweest om de favoriete liedjes van meerdere albums te remixen in een eigen volgorde. Het roept de vraag op: hoe zouden de jaren zeventig eruit hebben gezien als er eind jaren zestig, rond Sgt. Pepper, een betaalbare en kwalitatief hoogwaardige methode was geweest om die albums eenvoudig te kopiëren en te remixen?
Aandacht als grondstof
📷 ChatGPT / HK
En dan nog wat. Het internet en digitalisering bracht streaming en MP3’s, maar ook iets anders: een enorme hoeveelheid aan andere vormen van entertainment. Streamingdiensten als Netflix en YouTube. Videogames. Podcasts. Social media. Aandacht werd (nog meer) een verhandelbare grondstof. Mediabedrijven vechten om elke minuut aandacht.
Het klopt dat die trend ook zorgt voor iets wat ik maar de verskihuttisering noem van de muziek: alleen nog maar pakkende coupletten en refreinen, zolang het maar onder een TikTok-filmpje past. Uit een recent artikel van The Washington Post blijkt dat de gemiddelde tijd van liedjes uit de Amerikaanse hitlijsten écht korter aan het worden is: van iets meer dan 4 minuten in de jaren negentig tot iets meer dan 3 nu. Één minuut minder.
Ook daar zie je weer goed de invloed van de techniek: Spotify keert pas royalties uit als een luisteraar minimaal 30 seconden heeft geluisterd naar een nummer. Maar een nummer op repeat zetten is natuurlijk ook goed voor de inkomsten. Het gevolg: hele korte nummers die geen brug meer hebben en gelijk met het refrein beginnen. De helft van alle Spotify-hits uit 2023 duurt 3 minuten. Zoals Poland van Lil Yachty: slechts 1 minuut en 23 seconden .
Ironisch genoeg bieden al die ontwikkelingen ook juist weer nieuwe kansen voor het ouderwetse album. Mits je een bekende artiest bent. De nieuwe albums van Beyoncé en Taylor Swift zijn enorme mediaspektakels, waarbij van elk liedje een aparte videoclip wordt gemaakt. De Westerse artiesten kijken hierbij goed naar de immens populaire K-Pop: breng een album op zo veel mogelijk manieren uit. Move the product. Wat dan weer lijkt op wat er decennialang gebeurde met de verzamelaars met weer nét een iets andere selectie greatest hits van Elvis Presley of Heino.
En niet alleen het concept van een album krijgt soms weer een opleving. Ook iets anders leefde weer op waarvan we al lang dachten dat het dood was: die goede oude grammofoonplaat. In 2020 passeerde zowel in Nederland als de VS de verkoop van vinyl die van cd’s. Het is uiteraard minder dan wat er wordt verdiend aan streaming, maar toch werd er in 2022 in Nederland voor €37 miljoen aan vinyl omgezet, bijna 20% van de totale omzet. Grote ketens als Mediamarkt verkopen geen cd’s meer, maar juist wel weer lp’s. Ik zag ze laatst zelfs liggen in de afprijsbak bij de lokale Vomar.
Blijkbaar is er behoefte aan een product dat je van begin tot eind moet luisteren. Waar je niet even kan skippen naar de volgende track. Of een nummer kan toevoegen aan een playlist. Maar waar je echt even voor moet gaan zitten.
Terug naar de luisteraar
De vraag is dus maar net hoe je het liefst een werk tot je neemt. Misschien is het antwoord op de vraag: ‘is een album meer dan een verzameling singles?’ wel: wie stelt de vraag? Voor de industrie zal het antwoord nee zijn: of het nou een album is of een playlist, zolang mensen er maar naar luisteren is het goed. Dat was zelfs het geval in die ‘gouden jaren’ van het album.
Maar voor de artiest zelf is het een ander verhaal. Een artiest als Robert Pollard (Guided by Voices) brengt meerdere albums per jaar uit op zijn eigen label. Want dat is zijn medium. Net zoals bij Joanna Newsom, Tool, Kendrick Lamar, Bill Callahan en Richard Thompson. Een album is een verslag van een bepaalde tijd van het leven van de artiest, en die liedjes horen bij elkaar. Voor hen is de samenstelling van een album geen commerciële overweging. Het is hún keuze om deze selectie van nummers samen uit te brengen. Een artistieke keuze.
En voor de luisteraar kan een album wel degelijk een geheel vormen. Ik kan me nog goed herinneren dat Kid A van Radiohead uitkwam in het jaar 2000. Een paar weken voor dat album uitkwam zond 3FM het helemaal uit, en ik had het opgenomen van de radio. Wekenlang luisterde ik naar dat bandje op mijn walkman, reizend naar mijn afschuwelijke eerste studie hogere informatica. Toen het album uiteindelijk uitkwam bleek dat sommige cd’s ook nog een geheim boekje hadden met gekke tekeningen (en geen geklets van de DJ over de nummers). Het was niet alleen maar een verzameling liedjes, het was, om het maar een beetje pathetisch te omschrijven, de soundtrack van een periode van mijn leven.
De betekenis van een album is dus ook maar net wat je er zelf van maakt.
De vraag is natuurlijk hoe het album zich zal ontwikkelen in een tijd waarin mensen niet meer opgroeien met het album als ‘gegeven’. Voor een Robert Pollard of een Joanna Newsom mag het album dan ‘hun’ medium zijn, die artiesten zijn opgegroeid in een tijd waarin het album nog gemeengoed was. De ‘geëigende eenheid’ van een artiest is voor een jongere generatie misschien eerder een collectie TikTok-filmpjes, met korte stukjes muziek van niet meer dan een minuut.
Op welke manier zullen dié mensen over veertig jaar de samenhang in hun muziekkeuze maken?
Dit artikel verscheen eerder in editie #198 van De Circulaire.
De twintigste editie! De vorige negentien vatte ik eerder samen als mijn beste honderd albums van de afgelopen twintig jaar. Aangezien ik van mening ben dat je minimaal een jaar moet wachten voordat je een objectief beeld kunt vormen van een album nam ik de albums die dit jaar verschenen niet mee. Maar die krijgt u dus nu. De eerste tien zijn voorzien met een link naar Spotify en een korte beschrijving.
Het lijstje van 2023
Joanna Sternberg – I’ve Got Me. Ontwapenende eerlijke singer-songwritermuziek. Kernachtiger en simpeler dan dit wordt het niet. Denk Joni Mitchell of Will Oldham. Hun stem is niet voor iedereen, maar wie daar doorheen bijt wordt beloond.
Sufjan Stevens – Javelin. De laatste Sufjan is een mengelmoes van zo’n beetje alles wat hij eerder heeft gedaan. Dus zowel het orkestrale van Illinois, de breekbare gitaarliedjes van Carrie & Lowell en de elektronische experimenten van The Age of Adz. Daarom misschien wel de ideale instapplaat als je nog nooit iets van hem hebt gehoord.
Ava Max – Diamonds & Dancefloors. Eindeloos vergeleken met andere popgodinnen als Lady Gaga en Dua Lipa, maar toch wel uit ander hout gesneden. Wat mij betreft by far de beste schaamteloze poppy plaat van 2023.
Kelela – Raven. Fijne, rustige, dansbare beats met een rauw randje. Denk FKA Twigs of Empress Of.
Yo La Tengo – This Stupid World. Indieveteranen (ze bestaan al sinds 1984!) die na bijna veertig jaar opeens verrassen met een geweldig nieuw album.
Caroline Polachek – Desire, I Want To Turn Into You. Bij veel andere media op nummer 1 dit jaar. De voormalige zangeres van Chairlift heeft haar eigen stem gevonden. En die ligt ergens tussen new age, triphop, flamenco en doedelzakken.
Fever Ray – Radical Romantics. Voormalig lid van The Knife, met hun derde soloalbum. De plaat heeft een ietwat griezelige sound met verhoogde stemmetjes, gekke beats en snerpende synths.
Hydrogen Sea – Creature Comforts. Dit Vlaamse duo (op het podium is het een kwartet) blijft prachtige dromerige synthplaten maken die misdadig onderschat worden. Net zoals hun concerten trouwens, want ze horen gewoon in de grote, en niet de kleine, zaal van Paradiso te staan.
Het is een beetje saai, maar ook hier staat Joanna Sternberg keihard bovenaan met hun Mountains High. Andere gegadigden: Shit Talk van Sufjan Stevens, Dancing’s Done van Ava Max, Weightless van Arlo Parks. En ja, uiteraard ook Cha Cha Cha van de Finse Käärijä.
Een Spotifylijst met mijn favoriete nummers (inclusief één nummer van alle platen uit mijn lijstje) vind je hier.
De beste optredens van 2023
Lekker feedback maken in de OCCII. 📷 HK
In 2022 mochten we eindelijk weer naar optredens, en dat heb ik in 2023 doorgezet. 19 stuks zag ik er (hier de hele lijst). Hydrogen Sea in Paradiso was geweldig, evenals The Veils in de Melkweg, en ook het 34-jaar oude The Notwist verraste met een uitstekende liveshow in de kleine zaal van het Nijmeegse Doornroosje.
Maar de absolute topper was toch echt Thurston Moore in het Amsterdamse OCCII. De locatie was al lekker ouderwets, alsof je opeens veertig jaar terug in de tijd bent. De garderobe is een kapstok. Het bier komt in pijpjes en kost €2. En ik stond helemaal vooraan en Thurston speelde gewoon zonder enig probleem een kwartier lang alleen maar gitaarfeedback. Dat Debbie Googe (de bassiste van My Bloody Valentine) in zijn band zat was nog een extra kadootje.
Ga even met me mee, bijna precies twintig jaar terug in de tijd. We gaan naar dinsdag 16 december 2003. Nederland wordt sinds een half jaar geregeerd door het tweede kabinet-Balkenende. Saddam Hoessein is net opgespoord in Irak. En we weten nét wie er na Willem-Alexander ons staatshoofd zal zijn: het is een meisje.
Ik was toen twintig jaar oud, woonde net een paar maanden op kamers en schreef voor de inmiddels ter ziele gegane muzieksite tinymixtapes.com. En voor die site moest ik, zoals alle recensenten, een lijstje indienen met wat volgens mij de beste muziekalbums van dat jaar waren.
Ik had toen uiteraard geen idee dat ik twintig jaar lang ieder jaar mijn Lijstje zou maken. Want ja, onze kroonprinses heeft de mooie leeftijd bereikt van twintig, en mijn Lijstje dus ook.
Ergens afgelopen zomer realiseerde ik me dat het deze winter zo ver zou zijn. En wat is er nou een betere manier om dat te vieren dan alle albums die ik de afgelopen twintig jaar in mijn Lijstjes heb opgenomen opnieuw te luisteren en een lijst-der-lijsten te maken?
Dus daar ben ik afgelopen zomer mee begonnen. Het waren er 400. Elke dag luisterde ik één of twee van die albums terug. In de afgelopen weken waren het er wat meer dan dat (en niet altijd van het begin tot het einde, want ik heb ook een leven). Ik voegde ook nog wat albums toe aan mijn longlist die oorspronkelijk niet in een van mijn lijstjes hadden gestaan.
De longlist van 400 werd een shortlist van 130. En toen begon het grote husselen en dubben. Is My Beautiful Dark Twisted Fantasy van Kanye West een beter album dan Silent Shout van The Knife? Kan ik het maken om drie platen van Sufjan Stevens op te nemen bij de bovenste 11? Is I Love You Honeybear van Father John Misty bij nader inzien toch behoorlijk overschat en vrij matig? Het antwoord op die vragen weet ik inmiddels (het is drie keer ja).
Wat viel me op na 400 albums te hebben teruggeluisterd? Dat (en nu ga ik denk ik vrij hard tegen bepaalde schenen aantrappen) het toch vrij vaak gaat om individuele nummers en minder om het hele album. In 2003 waren er nauwelijks goede (legale) manieren om veel nieuwe muziek te luisteren. Dat kwam pas in 2010, toen Spotify in Nederland werd geintroduceerd. Streaming heeft niet alleen de manier waarop we muziek luisteren veranderd. Het heeft ook veranderd hoe we naar muziek luisteren. Nummers kom je tegen in een playlist, zoals in je Discover Weekly. Streaming heeft het idee van een album als meer dan de som der nummers aan gruzelementen geslagen. Al was het maar omdat je bij elk nummer in Spotify naast de titel ook ziet hoe vaak het is geluisterd. Aantal streams als een essentieël onderdeel van een luisterervaring.
Het interessante is dat dit dus ook retroactief werkt: als ik nu naar oudere albums luister dan zie ik dat toch veel meer als een verzameling nummers. Eigenlijk heel erg hoe dat werkte in de jaren zestig, tot de Beatles daar met Sgt. Pepper een einde aan maakten. Het idee van het album als een geheel is dus echt iets tijdelijks geweest. Het is grappig dat muzieksite Pitchfork dat in 2003, datzelfde jaar dat ik mijn eerste Lijstje schreef, precies al voorspelde, in de recensie voor Radiohead’s OK Computer (even helemaal naar beneden scrollen). Iets waar ze in 2017 ook nog op terugblikten.
Dus waar beoordeel je dan een album op? Wat mij betreft is dat dus eigenlijk heel simpel: in hoeverre er genoeg goede nummers op staan. Ik merkte tijdens het luisteren dat het een goed criterium was als ik eigenlijk niet naar het volgende album doorwilde (zoals ik al meldde moest ik er 400 luisteren), maar wilde blijven luisteren. Ook een goed criterium: of ik me de nummers überhaupt kan herinneren: een “oh ja” is ook een bonuspunt. Of het memorabel is.
Dan is er ook nog zoiets als persoonlijke smaak. Je zou een goed argument kunnen maken dat je het beste zo’n lijst kan zien als de platen waar je zelf het meeste mee hebt. En dat het sowieso zinloos is om er een volgorde in aan te brengen.
Daar ben ik echter te neurotisch voor. Een lijstje dient voor mij te beginnen bij 1, met op die plek de beste, op 2 de enabeste, etcetera.
Waar ik verder na 400 albums hélemaal geen zin meer in had is om gevatte stukjes te schrijven per album. U moet het maar gewoon doen met de namen en de volgorde. Als u toch nog iets van een handleiding wilt: scroll er gewoon een beetje doorheen, en zoek op wat u niet kent, of wat u prikkelt, of wat u herkent maar al lange tijd niet meer hebt geluisterd.
Hier zijn mijn honderd beste albums van de afgelopen twintig jaar:
Sufjan Stevens – Illinois (2005)
The Field – From Here We Go Sublime (2007)
Kanye West – My Beautiful Dark Twisted Fantasy (2010)
The Knife – Silent Shout (2006)
Joanna Newsom – Ys (2006)
Antony and the Johnsons – I Am a Bird Now (2005)
Sufjan Stevens – Carrie & Lowell (2015)
Arcade Fire – Funeral (2004)
Joanna Newsom – Have One On Me (2010)
Songs:Ohia – Magnolia Electric Co. (2003)
Sufjan Stevens – The Age of Adz (2010)
The Fiery Furnaces – Blueberry Boat (2004)
Max Richter – The Blue Notebooks (2004)
Wrens – The Meadowlands (2003)
Wolf Parade – Apologies to the Queen Mary (2005)
Radiohead – In Rainbows (2007)
The Rapture – Echoes (2003)
Animal Collective – Merriweather Post Pavilon (2009)
Wolf Parade – At Mount Zoomer (2008)
Big Thief – Dragon New Warm Mountain I Believe in You (2022)
For Those I Love – For Those I Love (2021)
William Basinski – The Disintegration Loops (2003)
My Bloody Valentine – m b v (2013)
Lil Wayne – Tha Carter III (2008)
Jai Paul – Leak 04-13 (Bait Ones) (2013 / 2019)
The Weeknd – House of Balloons (2011)
Clap Your Hands Say Yeah – Clap Your Hands Say Yeah (2005)
M.I.A. – Arular (2005)
Nala Sinephro – Space 1.8 (2021)
Jenny Hval – Classic Objects (2022)
Telefon Tel Aviv – Immolate Yourself (2009)
Tame Impala – Currents (2015)
Kanye West – Yeezus (2013)
Cloud Nothings – Here and Nowhere Else (2014)
Jockstrap – I Love You Jennifer B (2022)
Slowdive – Slowdive (2017)
Death Grips – The Money Store (2012)
David Bowie – Blackstar (2016)
Lindström – Where You Go I Go Too (2008)
Toumani Diabaté – Toumani & Sidiki (2014)
Fuck Buttons – Tarot Sport (2009)
Owen Pallett – Heartland (2010)
Jay-Z & Kanye West – Watch The Throne (2011)
Beyoncé – Renaissance (2022)
The Weather Station – Ignorance (2021)
Ana Roxanne – Because of a Flower (2020)
Sally Shapiro – Disco Romance (2007)
Common – Be (2005)
Thom Yorke – The Eraser (2006)
Burial – Untrue (2007)
Kali Uchis – Isolation (2018)
Run the Jewels – Run the Jewels 2 (2014)
BEA1991 – Brand New Adult (2019)
Oneohtrix Point Never – Replica (2011)
Macintosh Plus – Floral Shoppe (2012)
Blur – Think Tank (2003)
Jlin – Dark Energy (2015)
Huerco S. – For Those Of You Who Have Never (And Also Those Who Have) (2016)
Daft Punk – Random Access Memories (2013)
Das Pop – The Human Thing (2003)
Radiohead – A Moon Shaped Pool (2016)
Big Thief – U.F.O.F (2019)
Alvvays – Blue Rev (2022)
Hydrogen Sea – Automata (2019)
dEUS – Pocket Revolution (2005)
Low – HEY WHAT (2021)
Blonde Redhead – 23 (2007)
Eefje de Visser – Bitterzoet (2020)
Alex G – God Save the Animals (2022)
Run the Jewels – Run the Jewels 3 (2017)
Spoon – They Want My Soul (2014)
Julia Jacklin – Don’t Let the Kids Win (2016)
Bon Iver – Bon Iver (2011)
Oneohtrix Point Never – Returnal (2010)
Antony & The Johnsons – The crying light (2009)
Future Islands – Singles (2014)
Courtney Barnett – Tell Me How You Really Feel (2018)
Cut Copy – In Ghost Colours (2008)
Björk – Utopia (2017)
Arooj Aftab – Vulture Prince (2021)
The Whitest Boy Alive – Rules (2009)
Gorki – Voor Rijpere Jeugd (2008)
Natalie Prass – Natalie Prass (2015)
CHVRCHES – The Bones of What You Believe (2013)
Amy Winehouse – Back To Black (2006)
Caribou – Our Love (2014)
Julia Jacklin – Crushing (2019)
Deerhunter – Halcyon Digest (2010)
Bauer – Baueresque (2004)
Spoon – Hot Thoughts (2017)
Big Thief – Two Hands (2019)
The Walkman – Lisbon (2010)
Joanna Newsom – Divers (2015)
Deserta – Black Aura My Sun (2020)
Thom Yorke – ANIMA (2019)
The Field – Cupid’s Head (2013)
araabMUZIK – Electronic Dream (2011)
Weyes Blood – Titanic Rising (2019)
Phoebe Bridgers – Punisher (2020)
Grizzly Bear – Shields (2012)
In deze lijst kwamen bewust geen albums voor van dìt jaar (is het dan eigenlijk wel een lijst van de afgelopen twintig jaar?). Gelukkig hoeft u niet lang te wachten om te weten wat de beste albums van dit jaar waren, want over twee weken, op eerste Kerstdag krijgt u mijn twintigste Lijstje met de beste albums van 2023.
Ik las de afgelopen tijd het boek Four Thousand Weeks van Oliver Burkeman. De ondertitel is Time management for mortals. Eigenlijk is dat een wat misleidende titel. Ik dacht dat dit een boek zou zijn over hoe je efficiënt je tijd kan indelen, en dingen voor elkaar kan krijgen. Een soort van Gettings Things Done (David Allen, 2002) of Building a Second Brain (Tiago Forte, 2022).
Maar dat is Four Thousand Weeks hélemaal niet. Het gaat zeker over tijdmanagement, maar dan filosofisch. Burkeman haalt er Heidegger en een hoop andere wijze mensen bij om een heel ander verhaal te vertellen, namelijk over hoe we onszelf in de hedendaagse kapitalistische efficency-maatschappij voor de gek houden dat we eindelijk aan de dingen die we écht willen toe gaan komen als we onze tijd maar efficiënt genoeg indelen.
Burkeman noemt dit de paradox van de beperking: hoe meer je tijd onder controle probeert te krijgen, hoe stressvoller en frustrerend je leven wordt. Die paradox is nog veel evidenter geworden door het internettijdperk. Dankzij de moderne techniek kunnen we onze tijd een stuk efficiënter gebruiken, maar alle tijd die daardoor vrijkomt wordt gevuld met eindeloos veel nieuwe keuzes. Denk maar aan e-mail: je kunt veel meer berichten lezen en beantwoorden dan voorheen, maar je krijgt ook veel meer berichten dankzij datzelfde medium.
Er zijn eindeloos veel keuzes bijgekomen, maar de tijd die we hebben is nog steeds beperkt. Daar komen die 4000 weken vandaan (het totaal aantal weken dat een gemiddeld mensenleven kent). De filosoof Heidegger betoogde dat we die beperkte tijd niet eens hebben, we zijn die tijd. Dat is namelijk dat wat ons mens maakt: al die kleine keuzes die we maken waardoor een eindeloze stroom aan mogelijke levens niet gebeurt.
En dat kan dan ook verlammend werken. Want in die zee van keuzes die we kunnen maken is het verleidelijk om “alle opties open te houden”. De relatie die je mogelijk kan hebben, het meesterwerk dat je mogelijk kan creëren, de ideale baan die je kan hebben; wat je in je hoofd voorstelt is eindeloos veel beter dan die onhandige, faalbare en gelimiteerde werkelijkheid.
Volgens Burkeman zit juist daarom de betekenis van het leven in het maken van keuzes, ook als je er niet zeker van bent. Dat noemt hij ook wel the joy of missing out (in plaats van the fear of missing out). Als je nooit zou hoeven te kiezen wat je moet missen in je leven dan betekenen je keuzes ook niks. “Alle opties open houden” is een manier om te veinzen dat je controle hebt in plaats van dat je jezelf committeert aan dingen die pijn, ellende en onzekerheid kunnen veroorzaken.
Daar zit dan ook gelijk een andere gekke paradox in die ik zelf vaak ben tegengekomen. Namelijk dat je dingen die belangrijk zijn uitstelt. Of waar je geen zin in hebt. Wat ogenschijnlijk heel gek klinkt. De dingen die je belangrijk vindt zou je toch juist leuk moeten vinden? In plaats daarvan zoek je afleiding en zit je weer te scrollen door het nieuws of op een sociaal medium. Burkeman beargumenteert dat die afleidingen (zoals social media) niet de reden zijn van de afleiding, maar dat het de plekken zijn waarin we vluchten omdat we niet willen aanvaarden dat er limieten zijn, dat wat je gaat maken niet hetzelfde gaat zijn als wat er in je hoofd zit.
Zolang je jezelf voor de gek blijft houden dat de echte betekenis van je leven, en die mooie momenten allemaal in de toekomst liggen dan hoef je jezelf ook niet te confronteren met wat er echt gaat gebeuren: je leven werkt niet toe naar een zinvol moment van waarheid waarop je alles opeens zal begrijpen. Je leven werkt toe naar het onvermijdelijke moment van de dood.
Dat klinkt nogal donker. En wellicht dat je veronderstelt dat je dus continu bezig moet zijn met dat alles betekenis moet hebben in het leven, omdat het maar zo kort is en elke keuze definitief is. Burkeman betoogt dat de enige manier om daar mee om te gaan precies het omgekeerde is: het mens-zijn is een pijnlijke ziekte, maar het is alleen ondragelijk als je het idee hebt dat er een medicijn voor is. Uiteindelijk maakt het allemaal niks uit: we gaan allemaal dood, en over duizend jaar is alles wat je ooit hebt gedaan vergeten door iedereen. Maakt het dan uit dat je jezelf nu continu druk maakt over de vraag of je wel met betekenisvolle dingen bezig bent?
Niet alles hoeft betekenis te hebben. Ik ben blij dat het in Nederland (in tegenstelling tot de Verenigde Staten) normaal is dat mensen op vakantie gaan omdat ze dat leuk vinden, en dat niet hoeven te verantwoorden met zinnen als: “ik ga op vakantie zodat ik straks beter uitgerust mijn werk kan doen”. Vakantie kan toch ook gewoon leuk zijn en niet als doel hebben dat je jouw werk beter doet? En hetzelfde geldt voor hobbies. Als je het leuk vindt om te voetballen, te zingen of te acteren hoef je toch niet net zo goed als Messi, Adele of Ryan Gosling te worden? Hoe erg is het als je veertig jaar tennis speelt en er nooit echt goed in wordt? Het kan toch ook gewoon leuk zijn om een balletje te slaan en daarna een biertje te gaan drinken?
En ook daar ligt denk ik de kern van veel van de problemen die Burkeman aanstipt in onze moderne maatschappij: we zijn veel te veel met onszelf bezig. Nelson Mandela zei ooit dat de betekenis van ons leven bestaat uit het verschil dat we maken in de levens van anderen. Het is een cliché voor op een tegeltje, maar waar is het wel. Tijd is niet iets om te sparen, maar om te delen.
Jaren geleden was ik in Kaapstad. Ik liep over een lokale markt, waar een grote bak stond met koelkastmagneten. Op de magneten stonden in sierlijk schrift tenenkrommende gemeenplaatsen als ‘Home is where the heart is’, ‘Live, laugh, love’ en ‘Be a warrior, not a worrier’. Een Amerikaanse toerist pakte een van de magneetjes op, inspecteerde ‘m en zei met veel overtuiging: “Oh my god, that’s so profound”.
Ik moest daar met mijn reisgezelschap hartelijk om lachen. Want die wijsheden zijn misschien wel waar, ze zijn ook zo ontzettend algemeen.
Begin dit jaar realiseerde ik me dat ik in juni veertig zou worden. “Het is maar een getal” is ook zo’n fraaie gemeenplaats, maar het doet me wel wat. Je kijkt terug: wat heb ik allemaal bereikt? Heb ik alles wel gedaan wat ik wil doen, nu dat ik “op de helft” ben? Wat heb ik eigenlijk geleerd?
Begin dit jaar begon ik vast te leggen wat ík heb geleerd. Geen algemene theorie van alles. En zeker niet consistent, dat is het leven ook niet. Een persoonlijke lijst dus, of een soort handleiding voor mezelf.
Veertig dingen dus, die ik heb verdeeld in vier onderdelen: algemene tips van praktische aard, hoe je samen moet leven, hoe je creëert en tenslotte hoe je jezelf leert kennen.
Hopelijk heeft u er wat aan. Vermakelijker en interessanter dan “home is where the heart is” is het zeker.
Met hartelijke dank aan LotteB, LotteM, Jutta, Frans, Oliver, John, Trudi en alle anderen die versies van deze lijst hebben gelezen en van commentaar hebben voorzien.
1. Neem een leeg waterflesje en een klein tasje mee als je gaat vliegen. Het flesje vul je na de douane zodat je geen water hoeft te kopen. In het kleine tasje doe je de dingen die je nodig hebt in je stoel zodat je niet je hele tas hoeft te pakken als je iets nodig hebt.
2. Als je iets nodig hebt van mensen en ze een bericht stuurt dan reageren ze óf binnen 24 uur óf niet. Als je iets gedaan wilt krijgen moet je mensen na 48 uur er weer eens aan herinneren. Maar eigenlijk moet je gewoon bellen.
3. Wanneer je iets niet moet vergeten (bijvoorbeeld een brief), leg het dan neer op een plek waar je het tegen gaat komen, zoals bij je sleutelbos of op je fietszadel.
4. Je telefoon heeft twee kanten. Draai het scherm naar beneden en betreed de zone der rust.
5. Als je elke dag gefrustreerd zit te schrijven met een pen die het slecht doet gooi dan in godshemelsnaam die pen in de prullenbak en koop een goede. Ja, dit is een metafoor. Nee, het is niet romantisch om met een kutpen te schrijven.
6. Mijn vader zei altijd: leg dingen terug op dezelfde plek, dan raak je ze nooit kwijt. Dit klopt.
7. Adriaan van Dis zei ooit: “Beter één dag als een rijkaard geleefd en vijf dagen als monnik, dan zes dagen als een voorzichtige boekhouder.”. Trakteer jezelf en doe niet te moeilijk over geld als je het hebt.
8. Leer Excel / spreadsheets. Mét formules. SUM, VLOOKUP en COUNT zullen je leven veranderen.
9. Als je denkt: “dit moet ik vastleggen” doe het dan nu. Als je denkt: “dat doe ik later wel” vergeet je het of ben je te laat.
10. Schaam je niet om (computer)dingen op te zoeken. Ik programmeer al 30 jaar en ik Google nog steeds elke dag twintig keer de meest basale dingen.
11. Niet iedereen kan samen. Als een relatie (professioneel of persoonlijk) moeilijk gaat kan het zijn dat het gewoon niet klikt. Het betekent niet dat de ander gek is of een slecht mens.
12. De dingen die jij raar aan jezelf vindt zijn voor anderen een reden je te zoenen.
13. Voel geen enkele loyaliteit bij mensen die jou slecht behandelen en behandel ze dus ook zo.
14. Zie de mensen die je liefhebt vaak, het kan zomaar de laatste keer zijn.
15. De wereld kent een chronisch gebrek aan luisteraars. Luisteren is niet je mond houden maar vragen stellen en antwoorden herformuleren zodat je snapt (en laat blijken) wat de ander bedoelt. En niet elke vraag die mensen stellen vraagt om een oplossing. Soms willen ze gewoon hun verhaal kwijt omdat ze zich kut voelen of eenzaam zijn.
16.Awkwardness (sociale ongemakkelijkheid) is alomtegenwoordig in het leven. Wen er maar aan.
17.If it is to be, it’s up to me. Je kan nog zo goed samenwerken, anderen gaan jouw problemen niet voor je oplossen. Als je iets echt graag wilt, doe het dan.
18. Als mensen onredelijk boos worden of raar gedrag vertonen ligt dat bijna altijd aan hen en niet aan jou. Heb desondanks compassie voor ze. Iedereen heeft wel eens een slechte dag.
19. Als je de hele tijd tegen anderen klaagt over je partner (of vice versa) dan moet je jezelf afvragen of die partner nog wel de juiste voor je is.
20. Niet alles hoeft een reden of verklaring te hebben. Dingen zijn vaak gewoon hoe ze zijn. Dat is alleen lastig te accepteren.
21. Spontaan succes bestaat niet. Alles hangt aan elkaar van geluk en (meestal) veel werk. En als je denkt: “hoe hebben ze dit gedaan, dat lijkt me heel veel werk” is het antwoord meestal: heel veel werk.
22. Er zijn (bij voorkeur op tijd) en beginnen is de helft van het werk. Volhouden de andere.
23. Mensen “kijken” niet door slechte presentaties heen. Je idee / project / werk kan nog zo fantastisch zijn, als je het slecht communiceert gaan mensen er echt niet de waarde van inzien. Andersom is ook vaak waar: goed verpakte troep wordt snel geloofd.
24. Niet alles hoeft iets op te leveren. Je kan ook gewoon dingen doen omdat je het leuk vindt. Niet alles hoeft te worden geofferd op het altaar der efficiëntie en productiviteit.
25. Wie een berg wil beklimmen begint met een heuvel. Als je iets nieuws wilt maken begin dan klein, met een prototype, experimentje of testje.
26. Aannames zijn de oorzaak van alle misverstanden en ellende. Als je denkt dat je iemand snapt, vertel dan jouw interpretatie en check of het echt klopt.
27. Liefdeloos dingen doen is een zonde. Als iets liefdeloos is gedaan voel je dat. Of het nou de bediening van het restaurant is of de NPO Start-app.
28.Underpromise and overdeliver. Er zijn wel meer van dit soort wijsheden, maar deze klopt echt.
29. Deel je werk vroeg en met velen. Je kwetsbaar opstellen is een deugd. Hoe meer ogen, hoe beter je werk wordt.
30. Wees selectief in waar je echt werk van wilt maken, anders ben je overal boos op en bereik je nooit wat.
31. Mensen bagatelliseren hun gevoelens door ze te meten aan die van een ander. Maar gevoelens zijn geen wedstrijd. Iedereen is ongelukkig op z’n eigen speciale manier.
32. Als je vastlegt wat je doet en hoe je jezelf voelt (in een dagboek, gedicht, muziek, welke vorm dan ook) ga je patronen zien. Dat geeft inzicht en laat zien dat het beter met je gaat dan je denkt.
33. Als je jezelf slecht voelt check dan of je wel genoeg slaapt, gezond eet, beweegt en andere mensen ziet. Ja, dit is geen revelatie. Ja, het is toch belangrijk.
34. Wijsheden als “Leer van jezelf te houden” of “Leer jezelf kennen” moet je actief en fysiek in de praktijk brengen. Dus als je jezelf wil leren kennen ga je maar drie weken alleen op groepsvakantie naar Vietnam. Want als dingen alleen in je hoofd blijven gebeurt er niks.
35. Stoppen is makkelijker dan je denkt. Dat geldt ook voor een vaste baan. Je geeft niet op en laat niemand in de steek. Je bent gewoon sterk genoeg om afscheid te nemen.
36. Je buik heeft gelijk. (Het gevoel in die buik, niet je honger).
37. Het valt bijna altijd mee. Het ergste dat er kan gebeuren is dat het mislukt.
38. Ja, het komt van je ouders.
39. Je weet best wat goed voor je is, maar je doet het niet omdat je jezelf voor de gek houdt.
40. Hoe ouder je wordt hoe minder schroom en schaamte je hebt. Dit is (meestal) goed.
Heeft u zelf ook een ding dat u heeft geleerd? Of bent u het volstrekt oneens met een van deze uitspraken? Of heeft u een aanvulling? Laat het me weten en laat een comment achter beneden.
Panoramafoto van de deelnemers. 📷 Fuzheado / CC-BY-SA 4.0
In het weekend van 19, 20 en 21 mei was ik aanwezig bij de Wikimedia Hackathon in Athene. Zo’n 200 mensen die zich bezighouden met de Wikimedia-projecten (zoals Wikipedia) kwamen drie dagen bij elkaar om samen dingen te bouwen, te praten, discussiëren en bier te drinken. Het was de eerste keer sinds 2019 dat het evenement weer fysiek plaatsvond. Alleen al daarom een goede reden om weer eens te gaan. Zo ontmoette ik bijvoorbeeld Annie Rauwerda (van het social media-fenomeen Depths of Wikipedia), met wie ik eerder een presentatie maakte voor de Wikicon van 2021.
De hackathon vond plaats op Technopolis, een cultureel park op het voormalige terrein van een gasfabriek, vergelijkbaar met het Westergasterrein in Amsterdam. De locatie was prachtig, maar helaas waren er op vrijdag en zaterdag wel de hele dag soundchecks en optredens van respectievelijk een concert voor en van mensen met een beperking (“Cool Crips”, ja echt) en een indiepopband. Dat werd gelukkig gecompenseerd door het geweldige Griekse eten. Wist u overigens dat de Grieken de meeste olijfolie consumeren ter wereld? Misschien dat het daarom zo lekker is.
Depictor
Wat doe je zoal op zo’n hackathon? In 2018 was ik de laatste keer bij een Wikimedia Hackathon (die was toen in Barcelona). Ik merkte toen dat het weinig zin heeft om veel plannen te maken. Voor je het weet heb je een uur lang een interessant gesprek of ben je iets heel anders aan het uitzoeken dan dat je oorspronkelijk had bedacht.
Mijn enige “plan” was om “iets” te doen met Depictor, mijn tool om gestructureerde metadata toe te voegen aan de plaatjes op Wikimedia Commons. Die tool bestaat nu bijna twee jaar en heeft meer dan een miljoen edits opgeleverd (waaronder een half miljoen van een zéér actieve Poolse gebruiker). Tijdens de hackathon paste ik het tooltje aan zodat de plaatjes een stuk sneller laden. Mijn mede-hackathonner Siebrand (tevens trouwe lezer van deze nieuwsbrief) werd daar zo door gestimuleerd dat hij de afgelopen week meer dan 11.000 edits maaktte. Voor de toekomst ben ik van plan Depictor uit te breiden met meer datasets. Ik kreeg via Wikimedia-medewerker Matthias een dataset met 87 miljoen mogelijke “kandidaten”, dus Siebrand en mijn Poolse gebruiker zijn de komende tijd nog niet uitgedepictored.
The intangible
Nu we het toch over Siebrand hebben, hij organiseerde de showcase van de hackathon. Iedereen mag dan presenteren wat ze afgelopen dagen hebben gebouwd. Een nieuw onderdeel van die showcase, dat ik half samen met Siebrand bedacht, was iets dat hij the intangible (“het ontastbare”) noemde: wat waren de dingen die mensen hadden meegemaakt die zich niet lieten vertalen in geschreven regels code of opgeloste bugs? Het zorgde voor een rijke stroom aan prachtige anekdotes, verhalen en complimenten. Er was bijvoorbeeld iemand die vertelde hoe dit zijn eerste Wikimedia-bijeenkomst ooit was en hoe fijn hij door iedereen was ontvangen. Ik kan iedereen aanraden die een dergelijke conferentie organiseert om ook een intangible presentatie te doen.
Naast het coden waren er ook lezingen, waaronder eentje die ik zelf hield. Ik vertelde vooral over wat ik allemaal heb geleerd in de afgelopen negen jaar als tool developer. U kunt hier de notities teruglezen (er zijn geen video-opnames gemaakt).
Na die lezing werd ik aangesproken door een studente kunstgeschiedenis van de Ionische Universiteit op Corfu. Of ik nog tips had hoe zij als Wikipedian in Residence in een museum aan de slag kon (ik was zelf in 2013 de eerste Nederlandse Wikipedian in Residence). Ik drukte haar op het hart om vooral te kijken of ze binnen kon komen via de afdeling registraties of datamanagement. Informatieprofessionals snappen Wikipedia vaak beter dan curatoren of de directie.
AI
Een onderwerp van veel lezingen was hoe de gemeenschap om moet gaan met de snelle opkomst van AI. De data van Wikipedia wordt veel gebruikt om AI-modellen te trainen, maar ironisch genoeg doet de gemeenschap er zelf nog vrij weinig mee. Betrouwbaarheid is één van de belangrijkste pijlers onder de projecten. Dat laat zich lastig combineren met taalmodellen die nog wel eens zelf bronnen “fabriceren”. Een taalmodel dat alléén is gevoed met Wikimedia-content is helaas geen optie, daarvoor is zelfs die enorme hoeveelheid data niet voldoende.
Kansen zijn er echter genoeg. Bijvoorbeeld het samenvatten van lange stukken tekst. Of dat een goed idee is bij Wikipedia-artikelen weet ik nog niet. Maar voor de ellenlange discussies kan het mogelijk heel interessant zijn. Discussies op de encyclopedie hebben regelmatig de lengte van een universiteitsscriptie, als een AI dat een beetje zou kunnen samenvatten zou dat wellicht mijn enthousiasme om meer deel te nemen aan die discussies kunnen bevorderen.
Het ongrijpbare resultaat
Wat levert drie dagen hacken nou op? Dat zijn niet de meetbare resultaten, zoals het aantal geschreven regels code of het aantal gefixte bugs. Het is het feit dat ik na zo’n evenement thuiskom en zin heb om nieuwe dingen te gaan maken. Of terugdenk aan hoe tof het is om met een internationale groep van kennisnerds samen te werken. The intangible dus.
Mijn reis en verblijf werd bekostigd met een beurs van Wikimedia Nederland, waarvoor mijn hartelijke dank.
Een AI-technologie waar ik de afgelopen tijd mee speel is Whisper. Dat is een systeem om spraak om te zetten naar tekst, net zoals ChatGPT gebouwd door OpenAI. Het model is getrained op 680.000 uur aan audio, waarvan een derde geen Engels is. Zowel de code als het model zijn open source. Je kunt, net zoals bij ChatGPT, gebruik maken van de API van OpenAI en je audio laten transcriberen (dat kost je zo’n 40 dollarcent per uur).
Ik doe een onderzoek samen met Sahra Mohamed van de Utrecht Data School naar podcasts, en daar willen we graag grote hoeveelheden audio met spraak gaan omzetten naar tekst. Een collega had haar gewezen op Whisper.cpp, een port van de code van Whisper naar C++. De port heeft als voordeel dat het een stuk makkelijker is om het draaiend te krijgen op verschillende machines. Zoals een minicomputer als de Raspberry Pi of een oude smartphone. En natuurlijk zit er ook een financieel en privacy-voordeel aan: je bent niet afhankelijk van een online partij waarvoor je moet betalen en waar mogelijk je data wordt gelekt.
Installeren van die software werkte vrij makkelijk op mijn Macbook. Vervolgens lieten we de software de recentste aflevering van NRC Vandaag transcriberen (dus het omzetten van audio naar tekst). We zagen iets geks in de output: het leek te werken maar alles was geschreven in het Engels. Had NRC Vandaag toevallig een Engelse aflevering vandaag? Nee, blijkbaar vertaalt Whisper als je de instellingen verkeerd hebt staan ook automatisch alles naar het Engels. Bizar. Vooral omdat de teksten in het Engels ook nog eens goed vertaald waren.
Ook fascinerend was dat Whisper niet alleen spraak omzet in tekst, maar ook geluiden. Dit zijn bijvoorbeeld de eerste paar seconden van dit bekende filmpje van Frans Bromet over de introductie van de mobiele telefoon in Nederland:
*Telefoon gaat over*
Jezuite
Whisper werkt verbazingwekkend goed, maar het is zeker niet foutloos. Een bekend probleem is dat het model kan gaan ‘hallucineren’: dingen bedenken die er niet zijn. En ik heb ook al een aantal keer gezien dat het model blijft hangen en eindeloos dezelfde zin herhaalt:
Wil je me iets vertellen Whisper?
OpenAI biedt zelf dus geen tool aan om audio om te zetten naar tekst (behalve de API). Er zijn wel organisaties die op de code doorbouwen en er zelf een dienst omheen bouwen, zoals My Good Tape, een Deens initiatief van een lokale digitale krant, waar je met het gratis abonnement 90 minuten per maand kan transcriberen. Podcastnetwerk-lid Michiel testte het uit en meldde me dat er nog wat features misten zoals het kunnen herkennen van verschillende sprekers. Ook is er nog een beperkt aantal exportformats. Dingen die met een concurrent als Amberscript wel kunnen. Maar daar staat tegenover dat de transcriptie dus veel beter is dan die van de concurrent.
ChatGPT is een site waar je kan babbelen met een AI-chatbot. Maar je kan er ook als programmeur mee werken: met behulp van een zogenaamde API kun je de resultaten van ChatGPT gebruiken in je eigen programma.
Het leek me interessant om te kijken of je ChatGPT kon gebruiken om een Mastodonbot te schrijven. Bots waren ooit een typisch Twitter-fenomeneen, maar onder het nieuwe beleid van Elon Musk heeft Twitter de API afgesloten behalve als je minimaal $42.000 per maand betaalt (nee, dat is geen tikfout). Gelukkig is er Mastodon als alternatief, want daar kun je ook gewoon bots voor schrijven. En de API van Mastodon en het aanmaken van een bot blijkt ook nog eens veel eenvoudiger dan bij Twitter. Zeker als je een library gebruikt (ik gebruikte Mastodon.py voor Python) heb je echt letterlijk binnen tien minuten een bot draaiend.
De API van OpenAI voor ChatGPT is zo mogelijk nog makkelijker. Mits je een creditcard hebt kun je gebruik maken van de OpenAI-API en kun je teksten genereren met hetzelfde systeem dat ook door ChatGPT wordt gebruikt. Dat kost wat geld, maar heel weinig: voor 1000 ‘tokens’ (een token is grofweg een woord) betaal je 0,2 dollarcent. Als ChatGPT de complete werken van Shakespeare zou genereren (een stuk waarschijnlijker dan apen op typemachines) zou dat je zo’n 2 dollar kosten.
Voxpopjes
Maar wat laat ik ChatGPT genereren en post ik dan op Mastodon? Ik dacht opeens aan het welbekende voxpopje, de interviewtjes die nieuwsprogramma’s met ‘normale mensen’ afnemen. Met dat formaat heb ik weinig: de meningen zijn vaak zo kort en obligaat dat je net zo goed niks kan zeggen. Eigenlijk net zoals de meeste meningen op Twitter en andere sociale media. Ideaal dus om automatisch te genereren met behulp van AI!
In Python bouwde ik een bot die eerst een ‘karakter’ genereert (‘een boze vrouw van 56 uit Venlo’, ‘een spirituele man van 21 uit Geertruidenberg’). Dat karakter stuur ik dan naar ChatGPT samen met de laatste headline van de NOS en een schrijfopdracht zoals ‘schrijf alles in hoofdletters’ of ‘schrijf cynisch met veel emoji’s’. Zo’n prompt zou dus kunnen zijn:
Doe alsof je blije vrouw van 56 jaar uit Aalten bent en schrijf een tweet waarin je reageert op dit nieuwsbericht: “Laatste coronateststraten GGD sluiten vandaag: ‘geen toegevoegde waarde'”. Begin je zin met ‘ik vind dat’ en maak een tweet van maximaal 250 letters. Schrijf vanuit de eerste persoon. Schrijf niet wie je bent, herhaal geen persoonlijke details zoals je leeftijd en woonplaats. Vertel waarom dit de schuld is van big pharma.
De resultaten zijn vaak hilarisch en net zo zinloos als door mensen gegenereerde voxpopjes:
Het is fascinerend om te zien hoe ChatGPT de creatieve prompts verwerkt. De opdracht is om een tweet te schrijven dus er ontstaan automatisch bizarre hashtags als ‘#hummusnotbombs’.
Interessante toots volgen ook bij de meer extreme schrijfopdrachten als “schrijf cringy met veel afkortingen”:
Wilt u Rob ontmoeten? U vindt hem als @voxpoprob op Mastodon.nl. Rob stuurt vier keer per dag zijn voxpopjes rond de uitzendtijden van de NOS Journaals: om 7 uur ’s ochtends, 12 en 17 uur ’s middags en tijdens het achtuurjournaal.
Dit artikel verscheen eerder in editie #179 van De Circulaire.
.jpg){kind=link}
